Giới thiệu tổng quan tiếng Phạn - Sanskrit
Thứ hai - 27/06/2016 22:23
Tiếng Phạn - Sanskrit - Ngôn ngữ gắn liá»n vá»›i các tạng kinh và vô cùng bà ẩn cho những độc giả muốn khám phá lÄ©nh vá»±c tâm linh.

Tiếng Phạn (zh. Phạm/Phạn ngữ 梵語; sa. saṃská¹›tÄ vÄk संसà¥à¤•ृता वाकà¥, hoặc ngắn hÆ¡n là saṃská¹›tam संसà¥à¤•ृतमà¥) là má»™t cổ ngữ cá»§a Ấn Äá»™ còn gá»i là bắc Phạn để phân biệt vá»›i tiếng Pali là nam Phạn và là má»™t ngôn ngữ tế lá»… cá»§a các tôn giáo như Ấn Äá»™ giáo, Pháºt giáo Bắc Tông và Jaina giáo.

Nó có má»™t vị trà quan trá»ng trong văn hóa Ấn Äá»™ và các văn hóa vùng Äông Nam à tương tá»± như vị trà cá»§a tiếng Latinh và tiếng Hy Lạp trong châu Âu Trung Cổ; nó cÅ©ng là kết cấu trá»ng Ä‘iểm cá»§a truyá»n thống Ấn giáo/Phệ-đà , nhưng ở má»™t mức độ cao cấp hÆ¡n. Ngà y nay nó là má»™t trong nhiá»u ngôn ngữ chÃnh thức cá»§a Ấn Äá»™, mặc dù tiếng Hindi (hindīहिनà¥à¤¦à¥€) và các thứ tiếng địa phương khác ngà y cà ng được dùng phổ biến.
Khác vá»›i quan niệm phổ biến, tiếng Phạn không phải là má»™t ngôn ngữ chết. Nó vẫn còn được dạy trong các trưá»ng há»c và tại gia khắp nước Ấn, tuy chỉ là ngôn ngữ thứ hai. Má»™t số ngưá»i Bà -la-môn vẫn xem tiếng Phạn là tiếng mẹ đẻ. Theo má»™t thông tin gần đây, tiếng Phạn được phục hưng như má»™t tiếng địa phương thá»±c dụng tại là ng Mattur gần Shimoga, Karnaataka.
Tiếng Phạn phần lá»›n được dùng như má»™t ngôn ngữ tế tá»± trong các nghi lá»… cá»§a Ấn Äá»™ giáo dưới dạng ca tụng và chân ngôn (sa.mantra). Tiá»n thân cá»§a Hoa văn Phạn ngữ (zh. è¯æ–‡æ¢µèªž, en. classical sanskrit) là tiếng Phệ-đà (zh. å 陀, en. vedic sanskrit), má»™t ngôn ngữ được xem là má»™t trong những thà nh viên cổ nhất cá»§a hệ ngôn ngữ Ấn-Âu, và văn bản cổ nhất cá»§a nó là Lê-câu-phệ-đà (zh. 棃俱å 陀, sa. á¹›gveda). Bà i nà y nhấn mạnh và o Hoa văn Phạn ngữ như nó được hệ thống hoá bởi Ba-ni-ni (zh. 巴尼尼, sa.pÄṇini) và o khoảng 500 trước CN. Hầu hết những bà i văn tiếng Phạn được truyá»n miệng qua nhiá»u thế kỉ trước khi được ghi lại tại Ấn Äá»™ trong thá»i kì trung cổ.
Bảng chữ cái và cách kà âm Latinh
Chữ Brahmī trên cột trụ của vua A-dục
Bảng chữ cái tiếng Phạn bao gồm 13 mẫu âm, 33 phụ âm và 2 âm bổ sung. Cho 46 + 2 âm nà y thì hệ thống chữ viếtDevanÄgarÄ« dà nh cho má»—i chữ má»™t kà tá»± riêng biệt. Vì có nhiá»u âm và kà tá»± hÆ¡n bảng chữ cái Latinh nên khi phiên âm chuẩn má»±c, ngưá»i ta cần có má»™t loạt dấu đặc biệt—ngưá»i Âu châu gá»i là diacritics, Hán gá»i là Khu biệt phát âm phù hiệu (zh. å€åˆ¥ç™¼éŸ³ç¬¦è™Ÿ)—hoặc phối hợp các kà tá»± khác nhau để ghi cách phát âm. Qua việc bổ sung năm phát âm phù hiệu
1. Dấu sắc cho âm hà m trên cá» xát răng (thượng ngạc xỉ sát âm 上顎齒擦音, palatal sibilant) như trưá»ng hợp Å›
2. Dấu ngã cho giá»ng mÅ©i lưỡi đụng hà m trên (thượng ngạc tị thanh 上顎鼻è², palatal nasal), trong trưá»ng hợp ñ
và phối hợp má»™t phụ âm +h cho những âm có hÆ¡i đưa ra (tống khÃ é€æ°£, aspiration), như trưá»ng hợp kh, ngưá»i ta có thể trình bà y tất cả những âm tiếng Phạn bằng các kà tá»± Latinh.
Nguyên âm đơn
DevanÄgarÄ« | IAST | HK | Cách phát âm | ||
Äứng riêng hoặc đầu chữ | Dấu nguyên âm trong chữ | Tiếng Việt—Anh | IPA | ||
अ | a | a | phát âm a ngắn, nghiêng chút vỠâm ơ—gut | ʌ | |
आ | ा | Ä | A | phát âm dà i gấp đôi a—father | aË |
इ | ि | i | i | phát âm i ngắn—pin | i |
ई | ी | Ä« | I | phát âm dà i gấp đôi i—tweak | iË |
उ | ॠ| u | u | phát âm u ngắn—push | u |
ऊ | ू | Å« | U | phát âm dà i gấp đôi u—moo | uË |
ऋ | ृ | á¹› | R | phát âm như ri, nhưng chỉ Ä‘á»c phá»›t chữ i—má»™t số phương ngữ Mỹ Ä‘á»c như bird | rÌ© |
ॠ| ॄ | á¹ | RR | như á¹›, nhưng dà i gấp đôi—y trang, nhưng dà i hÆ¡n và bị rung | rÌ©Ë |
ऌ | ॢ | ḷ | L | Ä‘á»c như li, nhưng chỉ Ä‘á»c phá»›t chữ i—pickle | lÌ© |
Nguyên âm mang tÃnh chất phụ âm
á¹›, á¹, and ḷ được xem là nguyên âm, nhưng cÅ©ng mang tÃnh chất phụ âm (do đó thưá»ng được biết như consonantal vowel). Má»™t và i nhà văn phạm truyá»n thống nhắc đến chữ ḹ ॡ, dạng dà i cá»§a ḷ, nhưng chữ nà y không được tìm thấy trong các văn bản tháºt sá»±, chỉ có ở má»™t và i tác phẩm văn phạm đặc thù, có lẽ được đưa ra chỉ để tạo tÃnh tương đồng vá»›i những nguyên âm khác.
Phức hợp âm
Tất cả các phức hợp âm (diphthongs) Ä‘á»u được phát âm dà i.
DevanÄgarÄ« | Chuyển tá»± | Cách phát âm | ||
Äứng riêng hoặc đầu chữ | Dấu nguyên âm trong chữ | Tiếng Việt—Anh | IPA | |
ठ| े | e | phát âm như ê—hay | eË |
ठ| ै | ai | phát âm như ai—bite | aËj |
ओ | ो | o | phát âm như ô—snow | oË |
औ | ौ | au | phát âm như au—pow | aËw |
Phụ âm
Âm môi (labial) | Âm môi răng (labiodental) | Âm răng (dental) | Âm uốn lưỡi (retroflex) | Âm vòm (palatal) | Âm vòm miệng má»m (velar) | Âm cổ há»ng (pharyngeal) | ||||||||
TỠâm (stop) | Không có tống khà (unaspirated) | p प | b ब | t त | d द | Ṡ(T) ट | Ḡ(D) ड | c (ch) च | j ज | k क | g ग | |||
Có tống khà (aspirated) | ph फ | bh ठ| th थ | dh ध | á¹h (Th) ठ| á¸h (Dh) ढ | ch (chh)छ | jhठ| kh ख | gh घ | ||||
Âm mũi (nasal) | m म | n न | ṇ (N) ण | ñ (J) ञ | ṅ (G) ङ | |||||||||
Bán nguyên âm (semivowel) | v व | y य | ||||||||||||
Âm lưu chuyển (liquid) | l ल | r र | ||||||||||||
Âm ma sát (fricative) | s स | ṣ (S) ष | ś (z) श | ḥ (H) ः | h ह |
Tuỳ âm ं ṃ biến đổi theo nguyên âm Ä‘i trước, tăng thà nh phần giá»ng mÅ©i cá»§a nguyên âm. Và dụ: saṃsÄra Ä‘á»c như sang|sÄra, saṃhitÄ Ä‘á»c như sang|hitÄ. Tuỳ âm tăng phần âm mÅ©i cá»§a nguyên âm trước những phụ âm y, r, l, v, Å›, á¹£, s.
Nhấn giá»ng (pitch)
Trong tiếng Phạn, đặc biệt là tiếng Phạn Phệ-đà , các âm tiết được nhấn mạnh bằng má»™t dấu thanh âm Ä‘iệu, có nghÄ©a là âm tiết được nhấn mạnh có má»™t thanh Ä‘iệu khác. Các nhà văn phạm Ấn Äá»™ truyá»n thống định nghÄ©a ba thanh: udÄtta "cao thanh", anudÄtta "không cao thanh" và svarita "có âm Ä‘iệu". Thông thưá»ng, khi kà âm ngưá»i ta dùng dấuacute ॔ để trình bà y âm cao udÄtta, và dùng dấu grave ॓ cho an-udÄtta. Thanh Ä‘iệu svarita chỉ xuất hiện như kết quả cá»§a sá»± phối hợp giữa các nguyên âm theo quy tắc tạo âm Ä‘iệu nghe êm tai (euphony) và vì thế, nó Ãt xuất hiện.
Hợp biến (sandhi)
1. Nếu hai chữ trá»±c tiếp Ä‘i theo nhau thì ta thưá»ng thấy sá»± biến đổi trong âm kết thúc cá»§a chữ đầu và khởi âm cá»§a chữ thứ hai vì nguyên do giản hoá và êm tai (euphony)
abcd efgh → abcx efgh, hoặc abcd yfgh, hoặc abcx yfgh
Trong văn cảnh nhất định, hai chữ đã biến đổi thưá»ng được viết chung và như váºy, việc phân biệt và nháºn ra má»™t chuá»—i chữ đã biến đổi, tháºm chà chưa quen không phải là dá»…. Và dụ như nháºn chữ:
abcxyfgxzjkl
là chuỗi chữ
abcd efgh ijkl
2. Sá»± biến đổi âm cÅ©ng có thể xảy ra trong má»™t chữ, và dụ như trưá»ng hợp âm kết thúc cá»§a thân và âm đầu cá»§a phần Ä‘uôi (suffix) gặp nhau, vá»›i kết quả là âm kết thúc cá»§a thân và khởi âm cá»§a phần Ä‘uôi biến đổi. Sá»± biến đổi vỠâm nà y được ngữ pháp Phạn ngữ truyá»n thống gá»i là sandhi, dịch sát nghÄ©a là "kết hợp", "liên hợp". Vì âm Ä‘á»c biến đổi nên từ "hợp biến" (åˆè®Š) cÅ©ng trình bà y rất chÃnh xác sá»± việc.
Ngưá»i ta phân biệt hai loại hợp biến, hợp biến trong câu (ngoại hợp biến 外åˆè®Š) và hợp biến ngay trong má»™t chữ (ná»™i hợp biến å…§åˆè®Š). Tóm tắt hết các luáºt hợp biến thì có khoảng 25 luáºt. Sau đây là má»™t và i và dụ cho những quy luáºt âm váºn cá»±c kì phức tạp nà y:
1. rÄmaḥ atra tiá¹£á¹hati → rÄmo ’tra tiá¹£á¹hati
2. tatra + udyÄnaṃ kṛṣati → tatrodyÄnaṃ kṛṣati
3. gá¹›he + ÄcÄryaḥ + tiá¹£á¹hati → gá¹›ha ÄcÄryastiá¹£á¹hati
Tác giả bà i viết: Tony
Nguồn tin: Tổng hợp